DİYARBAKIR,
DİYARBAKIR:
TARİHİ
Tarih Öncesi Dönem
M.Ö.14. yüzyıldan günümüze kadar Amidi, Amid, Amida, Agusta, Karaamid, Karakale, Karacakale, Hamid, Karahamid, Diyarbekir ve Diyarbakır isimleri ile anılmıştır.
Diyarbakır ismi, yakın zamanlara kadar Diyarbakır merkezininde içinde bulunduğu geniş bir bölgenin adı olmuştur. Bu bölge, bugünkü Diyarbakır merkezinden başka Erbil, Erzen, Cizre, Hani, Silvan, Harran, Hasankeyf, Habur, Ceylanpınar, Rakka, Urfa, Siirt, Sincar, İmadiye, Mardin, Muş, ve Nusaybin gibi pek çok yerleşim birimini kapsamaktadır. Ancak, günümüzde Diyarbakır ismi, sadece şehir merkezini ifade etmektedir.
Diyarbakır Surları
Diyarbakır stratejik konumu itibariyle, daha kuzeyideki dağlık arazi ve bu dağlar arasındaki ovalarla, güneyindeki çöl karakterli ovalar arasında bir genişlik teşkil etmektedir. Bu bölge, aynı zamanda, uzak bölgeleri denizlere liman şehirlerine bağlayan ana yollar üzerinde bulunmaktadır. Bu yollardan biri, Anadolu ve Suriye’den gelerek Irak’a gitmekte idi ki bu yol aynı zamanda Akdeniz sahillerini Basra Körfezine bağlamaktadır. Bu güzergahtan Diyarbakır’da ikinci bir yol ayrılarak, kuzeydeki dağ setini Devegeçidi ile aşıp, Elazığ ve Sivas üzerinden Samsun’a iniyordu. Bu suretle Mezopotamya ile Karadeniz sahilleri arasındaki bağlantı Diyarbakır üzerinden kuruluyordu. Yine Diyarbakır’dan ayrılan diğer bir yol ise, Bitlis Van Gölü Havzası üzerinden Azerbaycan ve İran’a bağlanmakta idi.
İfade edilen stratejik konumu ve ana yolar üzerinde bulunması, çağlar boyunca Diyarbakır’ın gelişmesinde önemli bir faktör olmuştur.
Bu özellikleri dolayısıyla Diyarbakır, çok eski çağlardan beri önemli bir yerleşim alanı olmuştur. Bölgede M.Ö. 25000-10000 yıllarında ilkel kavimlerin yaşadıkları tahmin edilmekte; M.Ö. 3000 yıllarından itibaren de medeni kavimlerin yerleştikleri bilinmektedir. Bölgemiz, M.ö. 1700 yıllarından sonra yazılı tarih dönemine girmiştir.
Kaynakların verdikleri bilgilere göre M.Ö 3000 yıllarından günümüze kadar Diyarbakır’dan gelip geçen uygarlıklar, hakimiyet kurmuş devlet ve hanedanlar , şekilde tespit edilmiştir.
- HURİLER M.Ö. 3000-1260
- MİTANNİLER M.Ö 3000-1260
- ASURLULAR M.Ö. 1260-653
- URARTULAR M.Ö. 1260-653
- İSKİTLER M.Ö. 653-625
- MEDLER M.Ö. 625-550
- PERSLER M.Ö. 550-331
- MEKEDONYALILAR(İskender Devri) M.Ö 331-323
- SELÖKİDLER (Selevkos Hanedanı) M.Ö. 323-140
- PARTLARM.Ö. 140-85
- BÜYÜK TİGRAN DEVRİM.Ö. 85-69
- ROMALILARM.Ö. 69-M.S. 53
- PARTLAR VE ROMALILAR DÖNEMİ53-226
- SASANİLER VE ROMALILAR DEVRİ226- 639
- BİZANS DEVRİ 395-639
- DİYARBAKIR’IN MÜSLÜMANLAR TARAFINDAN FETHİ VE ÜÇ HALİFE DEVRi639 –750
- EMEVİLER661-750
- ABBASİLER750-869
- ŞEYHOĞULLARI869-899
- ABBASİLER899-930
- HAMDANİLARI930-978
- BÜVEYHOĞULLARI978-984-
- MERVANİLER984984-1085
- BÜYÜK SELÇUKLULAR1085-1093
- SURİYE SELÇUKLULAR1093-1097
- İNALOĞULLARI1097-1142
- NİSANOĞULLARI142-1183
- HASNKEYF ARTUKOĞ.1183-1232
- EYYUBİLER1232-1240
- TÜRKİYE SELÇUKLULAR1240-1302
- MARDİN SELÇUKLULAR1302-1394
- TİMUR HAKİMİYETİ1394-1401
- AKKOYUNLULAR1401-1507
- ŞAH İSMAİL İDARESİ 1507-1515
- OSMANLI DEVRİ1515-1923
Bu tablodan anlaşılabileceği gibi Diyarbakır, uzun bir tarihi geçmiş boyunca ilk çağlardan itibaren bir çok Asya kökenli, Mekadonyalılar ve Romalılar gibi Avrupa kökenli ve hatta Azak Denizi civarından hareketle Kafkaslar ve Azerbaycan yolu ile Anadolu , Suriye ve Filistin bölgesine kadar Türk kökenli iskitler gibi hakimiyetler altında yaşamıştır. Daha sonra Romalılar’ın bölgede hakimiyet kurmaları ile Diyarbakır, Romalılar’la, özellikle İran kökenli diğer hakimiyetler arasında bir mücadele sahası olarak görülmektedir. Bu arada Roma hakimiyeti esnasında Diyarbakır surlarıda önemli ölçüde inşa edilmiştir.
Roma hakimiyetinden Bizans’a intikal eden Diyarbakır, bu defa İslamiyetin ortaya çıkışını takiben müslüman Araplarla Bizans arasındaki mücadelelere sahne olmuştur. Bu mücadeleler esnasında halife Hz. Ömer zamanında, 699 yılında Diyarbakır, Müslümanlar tarafından fethedilmiştir. Emeviler ve Abbasiler gibi Arap idareleri geçiren Diyarbakır, Emeviler devrinde pek önemli bir gelişme kaydetmemişse de, Abbasiler devrinde eksiklerini tamamlayarak , İslam aleminin bölgedeki önemli şehirlerinden biri haline gelmiştir.
Osmanlı Dönemi Daha sonra Şeyhoğulları, Hamdaniler, Mervaniler gibi mahalli hakimiyetleri takiben Diyarbakır, Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey zamanında, Oğuz boylarının Anadolu akınları sebebi ile temasa başlamış ve nihayet 1048 yılında Mervanoğulları Nasrülddevle Ahmet’in Tuğrul Bey’e itaatini arzetmesi ile Büyük Selçuklu hakimiyetini tanımıştır. Sultan Melikşah devrinde 4 Mayıs 1085 tarihinde Diyarbakır, Büyük Selçuklular tarafından fethedilerek, Türk idaresi kurulmuştur.
Diyarbakır ve çevresi, Türk idaresinde daha da önem kazanmış ve geliştirilmiştir. Özellikle idari merkezi olan şehirler çok iyi imar edilmiş ve kültürel açıdan da ilerlemişlerdir. Başta Diyarbakır ve Silvan olmak üzere diğer şehirler; Bizans hakimiyetinden çıkarılarak “darül- islam” (islam ülkesi) haline getirilmeye çalışılan Anadolu’nun İslam medeniyetine intibak ettirilmesi hususunda önemli rol oynamıştır.
Büyük Selçuklu hakimiyetinin sona ermesinin ardından İnanoğulları , Nisanoğulları, Artuklular, Eyyübiler, gibi mahalli hakimiyetler ve Türkiye Selçukluları, Timur dönemi, Akkoyunlular ve Şah İsmail idaresindeki İran egemenliğinden sonra Diyarbakır, 15 Eylül 1515 tarihinde Yavuz Sultan Selim devrinde Bıyıklı Mehmet Paşa tarafından fethedilerek Osmanlı birliğine katılmıştır. Fethi müteakip, eyalet merkezi haline getirilen Diyarbakır’a ilk beyler bey’i olarak Bıyıklı Mehmet Paşa tayin edilmiştir.
Diyarbakır Osmanlı devrinde en önemli ve geniş eyaletlerden biri olmuştur. Doğu İstikametine hareket eden orduların önemli ikmal merkezi haline gelen Diyarbakır, aynı zamanda diğer eyaletlere nazaran en çok asker yetiştiren bir eyalet olmuştur. Bunların özellikle 16.yy. boyunca Diyarbakır’da büyük kalkınma ve imar faaliyetleri gerçekleştirildiği gibi, yüzyılda şehrimiz önemli bir ticaret ve sanat merkezi haline gelmiştir . Daha sonraki yüzyıllarda da öneminde pek fazla bir şey kaybetmeyen Diyarbakır, Osmanlı Devletinin yıkılışına kadar bu konumu korumuştur.
TARİHİ YERLER
DİYARBAKIR KALESİ
Binlerce yıldır kutsal bir emaneti bekler gibi bu kentin tarihi bekçiliğini yapan Diyarbakır Kalesi, kente can veren Dicle Nehrinin yanında yükselen bazalt platonun doğu kıyınsındaki geniş düzlük üzerinde yer alır. Kale, kentin ilk kurulduğu içkale ve onu tamamlayan dış kaleden oluşur. İçkale; ilk yerleşim yeri olarak kentin çekirdeğini oluşturmuştur. Burada bulunan küçük çaplı kale, M.Ö. 3700-3500 yılları arasında Hurri-Mitaniler tarafından inşa edilmiştir.
Diyarbakır küçük kralıklarla birlikte tarihin değişik zamanlarında 33 farklı medeniyeti temsil eden kavim, devlet ve kültüre ev sahipliği yapmıştır. Egemen olan her medeniyet kendi güvenlik ihtiyaçları doğrultusunda surları genişletmiştir. Surlar M.S. 349 yılında Roma İmparatoru II. Constantius zamanında yeni baştan onarılmıştır.M.S. 362 yılında Sasaniler ile Romalılar arasında yapılan anlaşmayla, Roma’nın önemli kalelerinden biri olan Nusaybin (Nisibis) Kalesi Sasanilerin eline geçmiş, burada bulunan Hıristiyan halk dinsel nedenlerle Diyarbakır’a göç ederek, kalenin batı kısmındaki düzlükte iskan edilmişlerdir. Bu göçten sonra 367-375 yılları arasında kentin batı surları yıktırılarak Nusaybin (Nisibis) halkı sur içine alınır. Böylece Diyarbakır Kalesi yeni biçimini almıştır.Yeni surlarla şehir genişleyince, yönetim merkezi olan ilk kale, İçkale durumuna gelmiştir. İçkale’nin ikinci kez genişletilmesi 1524-1526 yılları arasında Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan Süleyman tarafından yapılmıştır. Daha sonra yapılan eklenti ve onarımlarla günümüzdeki son halini almıştır.
Ayrıca İçkale’de bulunan ve ilk yerleşim noktası olarak bilinen Amida Höyük’te (Virantepe) 1961-1962 yılları arasında yapılan arkeolojik kazı çalışmalarında, 1200-1222 yıllarından kalma Artukoğulları devrine ait saray kalıntıları ortaya çıkarılmıştır.
Diyarbakır Kalesi’nin kuşbakışı görüntüsü bir kalkan balığını andırır. Surların üzeri, kente egemen olan uygarlıkların izlerini taşıyan oyma, kabartma ve motiflerin yanı sıra onu bir kuşak gibi çevreleyen yazıtlarla bezelidir. Surların uzunluğu yaklaşık 5.700 metre, yüksekliği 10-13, kalınlıkları ise 3-5 metre arasında değişmektedir. Diyarbakır Kalesinin kare, çokgen ve yuvarlak planlı olmak üzere; toplam 82 burcu vardır. Bunlardan en önemlileri; Keçi Burcu (Birca Keçikê), Yedi Kardeş Burcu, Ulu (Evli) Beden Burcu* ve Nur Burcu’dur. Dış Kale’nin dört yöne açılan, mimarlık tarihi açısından birbirinden önemli, dört kapısı vardır. Kuzeyde Dağkapı (Harputkapı), batıda Urfakapı (Rumkapı), güneyde Mardinkapı (Telkapı), doğuda Yenikapı (Dicle veya Sukapı) yer alır.
ÖRENYERLERİ
Çayönü Örenyeri
Diyarbakır’ın 65km kuzeybatısında Elazığ karayolu üzerinde Ergani ilçesinde bulunan Çayönü antik kenti cilalı taş devrine yani günümüzden yaklaşık 9000 yıl öncesine dayanmaktadır. Bu yerleşim yerinin ilk yerleşik hayata geçilen yerlerden biri olduğu saptanmıştır. Çayönü İlkel yerleşmesinde çıkartılan öğütme taşları, çakmak taşı, kemikten ve bakırdan yapılan çeşitli aletler Diyarbakır Arkeolojik Müzesi’nde sergilenmektedir.
Diyarbakır ili, Ergani ilçesi, Sesveren Pınarı Köyü hudutları içinde Hilar Mağaraları mevkiindedir. 1964 yılından bu yana yapılan araştırma ve kazılarda burasının Anadolu’nun en eski yerleşme yerlerinden biri olduğu ve geçmişinin M.Ö. 8. bine dek uzandığı belirlenmiştir. İlk Tarımcı köy toplulukları dönemine ait olan bu örenyerinde Neolitik Çağ’ın değişik evrelerine ait izlere de rastlanmıştır.
Hilar Mağaraları ile yaklaşık 50 metre kuzeyinde, Neolotik dönemde insanların avcılıktan yerleşik düzene geçtiği, ilk üretim yaptığı yer olarak kabul edilen ve “1. derecede arokelojik ve doğal SİT alanı” olarak tescillenen Çayönü’nün koruma altına alınması ve kültür turizmine açılması için başlatılan çalışmalar yoğun bir tempoyla sürüyor.
Kayalıkların 50 metre kuzeyinde bulunan Çayönü bölgesi dünyada ilk yerleşim yeri. Mağara devrinden çıkıp toplu yaşama geçildiği ve tahılla uğraşılmaya başlandığı dünyanın ilk yerleşim yeri Çayönü’dür. Buradaki mağaralarda da çeşitli kabartmalar, yazılar, insan ve hayvanlara ait kemikler çıkmaktadır.
KÖPRÜLER
Diyarbakır Malabadi (Batmansu) Köprüsü
Diyarbakır İli, Silvan İlçesi sınırları içindedir. Evliya Çelebiye göre bu köprü, Abbasiler dönemine ait bir mimari şaheserdir. Abbasi hanedanına mensup zengin bir tüccar, hayrat için köprüyü yaptırdığı seyahatnamede anlatılır. Ancak, Artuk Oğulları Beyliği dönemine ait olduğu ve Artuk’un torunlarından İlgazi oğlu Timurtaş tarafından 1147 yılında yaptırıldığı da söylenmektedir. Mostar köprüsünün ikizi olarak kabul edilir. Tek kemerli olan bu köprünün içine iki yoldan girilir. İçinde insanların dinlenmesi, yatması ve dış tehlikelerden korunması için odalar yapılmıştır. Ulaşımı sağlamakla birlikte birçok fonksiyonu olan bu sanat harikası köprünün, Diyarbakır’daki diğer eserler gibi meraklılar tarafından mutlaka görülmesi gerekir.
Dicle Köprüsü (On Gözlü Köprü)
Şehrin güneyinde, Mardin Kapısı dışında ve şehre 3 km. mesafededir. Köprünün bugün ayakta görülebilen kısımlarının 1065 tarihinde Mervaniler döneminde Übeyd oğlu Yusuf isimli bir mimar tarafından inşa edildiği üzerindeki kitabeden anlaşılmaktadır. Kesme bazalt taştan 10 gözlü olarak inşa edilmiştir..
HANLAR
Deliller Hanı ( Hüsrev Paşa Hanı)
Mardin Kapı mevkiinde bulunmaktadır. Mimari kimliğini koruyarak, günümüze kadar ayakta kalabilmiş hanların en önemlilerinden biridir. 1527 yılında Diyarbakır Valisi Hüsrev Paşa tarafından arkasındaki cami ve medrese ile birlikte yaptırılmıştır. Binanın Deliller Hanı olarak anılmasının sebebi, Hicaz’a gidecek hacı adaylarını götürecek delillerin (rehber) bu handa kalmalarındandır.
Hasanpaşa Hanı
Ulu Cami’nin doğusundadır. Osmanlı dönemi Valilerinden Vezirzade Hasan Paşa tarafından 1573 yılında yaptırılmıştır. Avlulu, iki katlı olarak inşa edilmiştir. Avlunun ortasında sütunlu ve üstü kubbeli bir şadırvan bulunmaktadır.
Kervansaray
Mimarisi ve iç yapısı ile görülmesi gereken yerlerden biri olan Kervansaray, bugün restore edilerek otel haline getirilmiştir.
CAMİ VE KİLİSELER
Diyarbakır Ulu Camii
Diyarbakır’ın 77 km doğusunda, Silvan’da 1185 yılında yapılmış, zarif görünümlü Ulu Cami, kemer kapıları ifade eden ince taş kabartmaları ile görülmeye değerdir.
Tarihi ve mimari özellikleri ile muhteşem olan Ulu Cami, Nebi Cami ve Safa Cami Diyarbakır’ın en ünlü camilerdir. Selçuklu Sultanı Melik Şah tarafından yaptırılan Ulu Cami, orijinal dizaynı ve hem Bizans hem de daha eski mimari malzemeleri kullanması ile ilginç olup Türkiye’nin en eski camilerindendir.
Yapılan değişiklere ilişkin farklı dönemlere ait bir çok kitabeyi üzerinde taşımaktadır. Diyarbakır 639 yılında Müslüman Araplar tarafından işgal edildiğinde, aynı alan üzerinde bulunan bir kilise kısmen camiye çevrilmiştir. Daha sonraki dönemlerde de etrafındaki yapılarla birlikte gelişen yapı kompleksi, restore edilmiştir. Plan itibariyle Şam’daki Emeviye Camii’nin Anadolu’daki bir yansıması olarak görülen yapı, Müslümanlar tarafından 5. Harem-i Şerif (Mukaddes Mabet) olarak kabul edilmektedir.
Kale Camii (Hz. Süleyman–Nazıriye Camii)
Nisan oğlu Ebül Kasım tarafından 1155-1169 yılları arasında yaptırılmıştır. Cami bitişiğinde Osmanlılar döneminde yapılan Halid Bin Velid’in oğlu Süleyman’ın mezarları bulunmaktadır.
Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi
Yorum Gönder